Istorijat

BEOGRADSKI DŽEZ FESTIVAL 1971–2023. 

Prvi Newport Jazz Festival u Beogradu održan je od 31. oktobra do 3. novembra 1971. godine. Manifestacija je predstavljala kulminaciju jednog ciklusa u radu Doma omladine Beograda, gde su se zatekli ljudi sa jasnim afinitetom prema džezu, poput urednika programa Gute Grdaničkog i Milana Ševića, kao i džez eksperta Aleksandra Živkovića, novinara Tanjuga. Prethodno je u seriji koncerata Podijum džeza predstavljen značajan broj američkih umetnika, da bi konačno Živković pisao Džordžu Vinu, direktoru čuvenog Newport Jazz Festivala, iskazujući želju kuće da radi sa njim. Prvi veliki događaj sa Vinom, najavljen kao „najveći koncert džeza ikada održan u Beogradu!“, odigrao se u novembru 1970. godine, kada su iste večeri nastupili Erl Hajns, Anita O’Dej i Čarls Mingus.      

Godinu dana kasnije, u osvit festivala, publicista Žika Bogdanović zapisao je: „Ispunjeni uzbuđenjem i novom plimom nade, prvi put u ovom gradu primamo u goste – neke od najvećih živih ličnosti džeza… Imamo već Bitef, Bemus i Fest: sada dobijamo i Newport u Beogradu, sa vrućom nadom da će i on postati neotuđiva tradicija kulture ovog podneblja“. 

Duke Ellington and His Orchestra otvorili su prvo izdanje festivala. Četiri dana džeza u Velikoj dvorani Doma sindikata osvetlilo je celokupnu istoriju žanra, od diksilend nevinosti Kid Thomas’ Preservation Hall Band, preko baperske vatre The Giants of Jazz i intimnog impresionizma Gerija Bartona, do avangardnih klopki Orneta Kolmena i razvratnog džez-fanka Majlsa Dejvisa. Prvo izdanje bilo je deo spektakularne „Američke džez nedelje u Istočnoj Evropi“, ali Beograd je jedini video i Majlsa na ličnu intervenciju Živkovića, s obzirom da je Stejt department odbio da ga „pošalje u Evropu“ zbog kontroverznih stavova, te uz pomoć Duška Gojkovića, koji je starog prijatelja ubedio da nastupi „iza Gvozdene zavese“. Dok je slavni trubač u smiraj manifestacije izvodio muziku na koju niko nije bio pripremljen, svi su ipak bili svesni da prisustvuju menjanju istorije. Beograd je postao svetska džez metropola, a festival postavio tešku obavezu samom sebi već na prvom koraku – da budno prati svetske trendove i bude njihov hroničar. 

Sledeće godine Živković imenovan je za selektora programa, sastavivši „orkestar snova“ – prvi Jugoslovenski All Stars Band. Većinu preostalog programa odabrao je ipak Džordž Vin, a Beograd su posetili slavni publicista Leonard Feder i radio voditelj Vilis Konover. Osim sa koncerata na glavnom programu, puno uspomena je ostalo sa džem-sešna u Dansing dvorani Doma omladine, koji su trajali do duboko u noć. Treće izdanje već nosi ime Newport–Beograd Jazz Festival. Beogradski sastav Korni grupa predstavljao je domaće snage, a prvi put je na festivalu nastupio jedan neamerički inostrani sastav, vokalni kvartet Novi Singers iz Poljske. 

„Dom omladine predstavlja Beogradski Jazz Festival“, stajalo je na omotu kataloga iz 1974. godine, označavajući sazrevanje naše institucije da preuzme organizaciju i selekciju umetnika. Glavni program je prvi put održan u hali Pionir, svake večeri pred oko 4000 ljudi! Američku reprezentaciju činili su Soni Rolins, Mekoj Tajner i Sten Gec, kao i Njuport produkcija Musical Life of Charlie Parker, naš predstavnik bio je vibrafonista Boško Petrović sa sastavom B.P. Convention, a nastupili su i umetnici iz Argentine, SR Nemačke, te Istočnog bloka.

Živković je pripremio i sledeće izdanje, a potom se povukao iz prve linije fronta, postavši jedan od vodećih džez impresarija u svetu. Od 1976. selekcijom se bavi Saša Radojčić, a festival održava sličnu koncepciju – sa nekoliko velikih zvezda iz SAD, najboljim domaćim džezerima, kao i umetnicima iz Evrope. Koncerti su se uglavnom odvijali u Domu sindikata, džem sešni u Dansing dvorani DOB, a za nastup najpopularnijeg fjužn sastava na svetu Weather Report festival se na otvaranju 1980. „vratio“ u Halu Pionir. Zanimljivo je da se deveto izdanje zvanično nikad nije dogodilo – najverovatnije je da su organizatori 1979. „požurili“ sa proslavom jubileja da bi obezbedili bolji institucionalni budžet, kao i veće interesovanje sponzora i medija. 

U teškim godinama tzv. ekonomske stabilizacije festival se umalo nije ugasio, no 1986. ga je „spasla“ velika podrška ambasade SAD za povratnički koncert Majlsa Dejvisa u krcatoj dvorani Sava centra. Povrativši i zanimanje Beograđana, festival sve do 1990. godine nastavlja kao u najboljim danima, predstavljajući u programu Čika Koriju, Herbija Henkoka, Fila Vudsa, Arta Blejkija, Ninu Simon, Džimija Smita, Dizzy Gillespie United Nation Orchestra, Oregon i Modern Jazz Quartet, između ostalih. 

U jeku građanskog rata koji se približavao Beogradu, u jesen 1991. rukovodstvo Doma omladine izdalo je saopštenje o odlaganju festivala: „Našoj publici, ljubiteljima džeza, kulturnim poslenicima, izvinjavamo se zbog nesklonosti iluzijama. Pravo izvinjenje, publika i mi zajedno, očekujemo od stvarnih vinovnika ljudske i kulturne bede kroz koju, kao nikada do sada, prolazimo.“ Pauza je trajala predugih petnaest godina… 

Povratničko izdanje održano je 2005. godine, pod sloganom Tradicija i futurizam. Želeli smo da na njega pozovemo publiku koja se seća prvih Njuporta, ali i nove klince, ili ljubitelje muzike koji možda imaju „sluha za džez“, a da još to ne znaju. Nova koncepcija nije značila samo ravnotežu između tradicionalnijih džez stilova, avangarde i ukrštanja sa popularnom muzikom novog doba, već i značajniji naglasak na mlađe umetnike, kao i prebacivanje težišta sa SAD na Evropu, sagledavajući izvanredne rezultate umetnika na našem kontinentu. Prepoznajući značaj festivala za stvaranje najbolje kulturne slike prestonice, grad Beograd je 2007. godine proglasio manifestaciju događajem od posebnog kulturnog značaja. A zahvaljujući evropskim stremljenjima u novoj programskoj koncepciji, festival je 2014. po pozivu postao član Europe Jazz Network. 

Festival svake godine posećuje veliki broj inostranih novinara i fotografa, od SAD do Rusije, i od Velike Britanije do Italije, izveštavajući za prestižne džez časopise i portale, među kojima su DownBeat, The New York City Jazz Record, JazzTimes, All About Jazz, Jazz Wise, Jazz Journal, London Jazz News, Concerto, Jazz Flits, Laboratorium Muzycznych Fuzji... Srpski fotograf iz Temišvara Dragoslav Nedić okitio se priznanjem za džez fotografiju godine u glasanju Jazz Journalists Association, za fotografiju američke pevačice Džezmije Horn sa 35. Beogradskog džez festivala. Koncerte sa festivala dva puta je direktno za gledaoce u četrdesetak zemalja prenosio francuski MEZZO kanal, 2008. (Patriša Barber i Jaron Herman) i 2009. godine (Kurt Eling i Terens Blanšar).  

Devetnaest izdanja u drugom životu manifestacije obilovalo je nezaboravnim trenucima, gostovanjima velikih džez stvaralaca i brojnih talenata koji su tek kasnije postali slavni. Festival danas značajnu pažnju posvećuje domaćim umetnicima, preuzimajući odgovornost za afirmaciju srpskog džeza, kako kod nas, tako i u inostranstvu. Počev od 2008. festival svake godine naručuje jednu originalnu produkciju nekom istaknutom domaćem sastavu ili solisti – nastup sa premijernim programom i eventualno prestižnim gostima iz zemlje ili inostranstva. A počev od 2015. organizuje se i srpski showcase, na kome predstavljamo po tri sastava pretežno mlađe generacije sa aktuelnim projektima. 

Na glavnom i pratećem programu dosad je nastupilo oko 560 sastava ili solista. Oko četvrtinu učesnika činili su domaći izvođači, oko 30% Amerikanci, te oko 45% sastavi i umetnici iz Evrope i „ostatka sveta“. Procentualna zastupljenost domaćih sastava pre i posle pauze je slična, dok se procenat inostranih učesnika promenio. U prvih dvadeset godina, bilo je oko 45% američkih, a 30% neameričkih izvođača, dok je od 2005. godine naovamo bilo 20% američkih, a preko polovine neameričkih umetnika. 

Rekordnih 17 nastupa na festivalu imao je Big bend RTS, nastupajući obično sa uvaženim gostima iz zemlje ili inostranstva. Rekordni broj individualnih nastupa kao lider orkestara i malih sastava, ili istaknuti solista imao je Duško Gojković. Među inostranim liderima rekorder je Dizi Gilespi sa 5 nastupa, a u novijoj istoriji manifestacije Džo Lovano sa 4 nastupa. Posle SAD i Jugoslavije/Srbije koji ubedljivo odskaču, na trećem mestu po broju učešća su austrijski sastavi, sa 22 nastupa na manifestaciji. Festival je najduže trajao 2019, čitavih 8 dana sa uvodnim i plus koncertom, kada je festival pratilo i rekordnih 30 inostranih novinara. Najveći broj učesnika nastupio je 2021. godine – ukupno 164 muzičara.